Η δύναμη του Πεπρωμένου

La Forza del Destino - Overture

Με παρακίνησε να γράψω δυο λόγια για τη δημοφιλή εισαγωγή στην όπερα, «Η δύναμη του πεπρωμένου» του Βέρντι, η σκέψη να τη συσχετίσω με ένα άλλο μεγάλο έργο για το πεπρωμένο, την 5^η συμφωνία του Μπετόβεν και με το γενικότερο έργο του Μπετόβεν, καταδεικνύοντας έτσι την επιρροή του γερμανικού πνεύματος στην Ιταλική όπερα. Είναι γνωστό ότι μεγάλοι μουσικολόγοι και μελετητές της μουσικής του Μπετόβεν, έχουν δώσει το προσωνύμιο «του πεπρωμένου» (ή «της μοίρας») στη συμφωνία αυτή, λόγω των τεσσάρων νοτών της έναρξης, οι οποίες μοιάζουν σαν το χτύπημα της πόρτας από τη μοίρα.

Είναι επίσης ευρέως γνωστό ότι πάνω σ’ αυτές τις τέσσερις νότες της έναρξης, χτίζεται ολόκληρο το πρώτο μέρος της συμφωνίας, και όχι μόνο. Η πρώτη παρατήρηση που μπορούμε να κάνουμε είναι ότι με αυτό το μοτίβο και μόνο, που στην Ιταλική όπερα χρησιμεύει μόνο για τη συνοδεία του bel canto,

και χωρίς κανένα άλλο μελωδικό στοιχείο, ο Μπετόβεν συνθέτει αυτό το πρώτο μέρος της συμφωνίας του.

Ακόμα και όταν εισάγεται το δεύτερο μελωδικό θέμα της φόρμας στη σχετική μείζονα τονικότητα, το μοτίβο του πεπρωμένου, πεισματικά μένει εκεί στις χαμηλές συχνότητες να μεταδίδει τη δική του ένταση.

Αντίστοιχα, στην εισαγωγή της όπερας του Βέρντι, η έναρξη γίνεται με τρία Μι, εις διπλούν, από τα χάλκινα της ορχήστρας (Ε). Η γενική παύση που ακολουθεί τα τρία Μι πρέπει να έχει τη βαρύτητα καταληκτικής νότας μέσα στη σιωπή. Ακόμα και η διάρκεια της κορόνας στην παύση εξισώνεται με τη διάρκεια της κορόνας στην τέταρτη νότα της 5^ης.

Ακολουθεί το θέμα του «πεπρωμένου»,

το οποίο είναι και σ’ αυτήν την περίπτωση όπως και στη συμφωνία του Μπετόβεν, τρία δέκατα-έκτα  που οδηγούν στο επόμενο μέτρο. Η ομοιότητα με το θέμα του Μπετόβεν είναι εμφανής. Η διαφορά είναι ότι εδώ έχουν ανοδική πορεία. Αυτό ακριβώς το θέμα (μοτίβο) θα υπογραμμίσει σε ολόκληρη την εισαγωγή και όλα τα επόμενα θέματα της όπερα που θα εμφανιστούν όπως ακριβώς γίνεται και στην 5η.

Το οκτάμετρο με τα Μι της έναρξης επανέρχεται για να μας οδηγήσει στο δεύτερο θέμα που εκτίθεται στην εισαγωγή,

συνοδευόμενο όπως και στο 2^ο θέμα της συμφωνίας του Μπετόβεν, από το θέμα του πεπρωμένου σε χαμηλή τονική περιοχή. Η ομοιότητα ως προς τη δομή και την υφή με το δεύτερο θέμα της 5ης είναι επίσης προφανής.

Στη συνέχεια ο Βέρντι εκθέτει δύο ακόμα θέματα, το 3^ο όπου το θέμα του πεπρωμένου δίνει και πάλι το παρών στις χαμηλές συχνότητες των βαθύφωνων οργάνων,

κι έπειτα από ένα επεισόδιο επεξεργασίας του θέματος του πεπρωμένου

ακολουθεί και το 4^ο στο κλαρινέτο, με την έντονη παρουσία της άρπας σε συνοδευτικό ρόλο.

Ξαναπαρεμβάλεται επεισόδιο επεξεργασίας όπου το θέμα του πεπρωμένου κυριαρχεί σε πολύπλοκα αντιστικτικά επεισόδια.

Ανάμεσα σε αυτά τα επεισόδια

εισάγεται ένα ακόμα θέμα.

Αυτό το εμφανίζει ο Βέρντι σε μορφή choral από τα χάλκινα, με την έντονη υπογράμμιση, ξανά, στις καταλήξεις των φράσεων από το μοτίβο του πεπρωμένου. Δεν μπορώ να μην αναφέρω την εμφανή ομοιότητα αυτού του θέματος με το θέμα από την «Ωδή στη Χαρά» της 9^ης συμφωνίας του Μπετόβεν.

Και με αφορμή αυτήν την παρατήρηση αξίζει να πούμε ότι στην όπερα εμπεριέχεται σκηνή από το έργο του Φρίντριχ Σίλερ, «Το στρατόπεδο του Βαλλενστάιν», του Γερμανού ποιητή δηλαδή που έχει γράψει και την «Ωδή στη Χαρά» της 9ης του Μπετόβεν.

Στη συνέχεια επανεκτίθεται πολύ διακριτικά στα ξύλινα  το 4^ο θέμα, 

μόνο που τώρα εισάγεται στα βιολιά μια νέα μελωδική κίνηση σε τρίηχα, ιδιαίτερης δυσκολίας, παραλλαγή θα μπορούσε κανείς να πει του 4^ου θέματος. Η εισαγωγή κλείνει με τη μεγαλοπρεπή Coda όπου ψήγματα από το θέμα του πεπρωμένου δημιουργούν δεξιοτεχνικά περάσματα στα έγχορδα.

Αξίζει να σημειώσουμε, κλείνοντας ότι η ηρωίδα της όπερας λέγεται όπως έχουμε ήδη αναφέρει Λεονόρα, όπως και την ηρωίδα του Μπετόβεν στη μοναδική του όπερα Φιντέλιο και ότι και στις δύο όπερες η Λεονόρα μεταμφιέζεται σε άντρα για να μην την αναγνωρίσουν.

Τα θέματα συνοπτικά

Το θέμα του πεπρωμένου (π):

Το θέμα του ξεκαθαρίσματος των λογαριασμών από το ντουέτο του Κάρλο με τον Άλβαρο στην 4^η πράξη (α):

Το θέμα από την άρια της Λεονόρας στην πράξη (β):

Το θέμα της Λεονόρας από το ντουέτο με τον πάτερ Γκουαρντιάνο στην 2^η πράξη (γ):

Το θέμα του Γκουαρντιάνο από το ίδιο ντουέτο σε μορφή choral (δ):

Το θέμα του πεπρωμένου εμφανίζεται σαν υπογράμμιση σε όλα τα επόμενα θέματα εκτός από το 4^ο και στο παρακάτω κεφάλαιο, φαίνεται και ο ελαφρύς μετασχηματισμός του σε κάθε περίπτωση. Επίσης είναι το μόνο στην ουσία που αναπτύσεται και επεξεργάζεται από το συνθέτη στα επεισόδια (π1, π2, π3 και Coda) που παρεμβάλονται στις παρουσιάσεις των επιμέρους θεμάτων και στην καταληκτική Coda.

Το 2^ο θέμα επανεκτίθεται στην ίδια τονικότητα με την αρχική (α΄), σε μια μικρή γέφυρα που μας εισάγει στο 4^ο θέμα (γ).

Μια κατιούσα κλίμακα στα βιολιά οδηγεί στην επανέκθεση του 3^ου θέματος (β΄), στα μέτρα 200-205, ξανά σε μια μικρή γέφυρα πριν περάσουμε στην εκτεταμένη επανέκθεση του 4^ου θέματος σε μορφή παραλλαγής-variation (γ΄).

Το 4^ο θέμα επανεκτίθεται στην ίδια τονικότητα με την αρχική, διακριτικά στα ξύλινα, ενώ παράλληλα τα έγχορδα εκτελούν παραλλαγή του ιδίου θέματος σε τρίηχα.

Τέλος το 5^ο θέμα είναι το μόνο που δεν επανεκτίθεται (δ).

Διάγραμμα δομής

Ε-π-Ε-α(π)-β(π)-π1-α΄-γ-π2-δ(π)-π3-β΄-γ΄-CODA

Το θέμα του πεπρωμένου

Οι πέντε διαφορετικοί τρόποι που εμφανίζεται το μοτίβο του «πεπρωμένου», αναγόμενο σε κοινή ένδειξη μέτρου και τόνο.

Στην έναρξη μέτρα 9-42 καθώς και σαν συνοδεία του 3^ου θέματος μέτρα 68-82.

Σαν συνοδεία στο 2^ο θέμα μέτρα 51-66. Η διαφορά είναι στην κατάληξη όπου εδώ είναι δίηχο και ότι δε μεσολαβεί η παύση του δεκάτου-έκτου

Στη 2^η επεξεργασία, μέτρα 140-199 και κυριότερα και ολοκληρωμένα στα μέτρα 162-167 καθώς και στα μέτρα 182-191.

Σαν συνοδεία στην επανέκθεση του 4^ου θέματος, μέτρα 206-224.

Σαν συνοδεία του 5^ου θέματος μέτρα 168- 181.

Στην επεξεργασία και συγκεκριμένα στα μέτρα 158-162 σε μεγέθυνση.

Στην 1^η επεξεργασία, μέτρα 83-116 και πιο συγκεκριμένα στα μέτρα 83-94 στα τύμπανα σε σμίκρυνση.

Τέλος, τα τρία ουνίσονο Μι, στα οκτώ πρώτα εισαγωγικά μέτρα και στα μέτρα 43-50 είναι επίσης το μοτίβο του πεπρωμένου στην πρωταρχική «εμβρυακή» μορφή.